Wybory do PE. Poznaj eurosceptyków

Przeczytaj także: Czy eurosceptycy zaszkodzą gospodarce UE?

Kim są osoby popierające Eurosceptyków i ich grupy docelowe?

Odwołując się często do programu opartego na nastrojach niż na faktach, wielu eurosceptycznym i antyeuropejskim partiom udało się przemówić do tych części elektoratu w Europie, które coraz bardziej czuły się opuszczone (i pozostawione samym sobie przez partie centrum) w ogólnie obserwowanym wzroście pomyślności przypisywanej globalizacji, integracji europejskiej i postępowi technologicznemu. Ponieważ ta sytuacja dotyczy części ludności na całym kontynencie, partie z wyraźnym programem antyunijnym, antyglobalizacyjnym i antymigracyjnym zyskały na popularności w całej Europie. Ale to nie oznacza, że mają poparcie tylko części elektoratu w niepewnej i ekonomicznie niekorzystnej sytuacji albo elektoratu w strukturalnie słabych regionach UE.

Niemiecki projekt badawczy dotyczący nasilania się pozycji skrajnie prawicowej AfD stwierdza na przykład, że pomimo wymiernego wpływu czynników socjodemograficznych, takich jak bezrobocie i przeciętny poziom wykształcenia, nie można generalizować, kim jest „typowy wyborca AfD”.

Jakie czynniki i kwestie powodują nasilanie się ruchów antyunijnych w Europie?

Z pewnością nie jest możliwe wskazanie jednego czynnika wyjaśniającego nasilanie się w ostatnich latach eurosceptycznego czy antyeuropejskiego populizmu. Są pewne trendy strukturalne, które zdecydowanie należy uwzględnić, w tym wpływ globalizacji, cyfryzacji, mniej jednorodnych społeczeństw, zmieniającego się zaangażowania politycznego oraz niższych poziomów zaufania instytucjonalnego – co nie ogranicza się do Europy, ale jest powszechnie obserwowanym zjawiskiem w zachodnich społeczeństwach.

Lewicowy i prawicowy eurosceptycyzm może się różnić pod względem intensywności odwoływania się do czynników ekonomicznych i kulturowych, ale do pewnego stopnia to rozróżnienie stało się zbyt uproszczone i nieaktualne. Lewicowe eurosceptyczne partie z pewnością mocniej koncentrują się na szkodliwym wpływie socjoekonomicznych konsekwencji globalizacji, takich jak rosnąca nierówność, natomiast prawicowi eurosceptycy raczej instrumentalizują sprzeciw wobec zagrożenia wartości kulturowych wśród wyborców. Jednak ostatecznie czynniki te są blisko ze sobą powiązane i często nie daje się ich łatwo rozdzielić. Brak poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego może zwiększać indywidualne lęki, a tym samym podatność na myślenie w kategoriach „moja grupa” / „nie moja grupa” oraz postrzeganie zagrożeń gospodarczych ze strony zewnętrznych grup (imigranci, instytucje UE). Z tego powodu skrajnie prawicowe i skrajnie lewicowe partie często trafiają na obrzeża grup społecznych, a ich grupy docelowe wśród elektoratu się nakładają.
Te zjawiska o charakterze globalnym zbiegają się ze zmianami nastrojów w Europie w związku z kryzysem euro w latach 2011/12 i kryzysem uchodźctwa kilka lat później, które postrzega się jako kryzysy źle zarządzone przez rządy państw unijnych i organy UE, niezależnie od tego, czy jest to postrzeganie słuszne (patrz też Focus Europe, październik 2018). Również tarcia w procesie podejmowania decyzji mogą zaostrzyć postrzeganie nieudolności i przyczyniać się do sfrustrowania polityką Unii, która jest często postrzegana jako oderwana od spraw obywateli UE.

Jak silni staną się Eurosceptycy w następnym PE?

W naszym podstawowym scenariuszu (bez udziału Wielkiej Brytanii w majowych wyborach do Parlamentu Europejskiego) prognozy oparte na sondażach sugerują, że eurosceptyczne partie z prawej strony politycznego spektrum zwiększą udział mandatów w kolejnym PE do prawie 26% z obecnego poziomu 23%. I pomimo tego że po brexicie ECR straci swojego obecnie największego członka, torysów, a EFDD i ENF UKIP, poprzednio jedną z największych (obecnie podzieloną) spośród partii w PE. Partie skrajnej lewicy politycznego spektrum zachowają udział stosunkowo bez zmian na poziomie około 7%. Zatem całkowity udział łagodnych i twardych eurosceptycznych i antyestablishmentowych partii może wynieść od jednej czwartej do jednej trzeciej mandatów w kolejnym PE.
Pozostaną silne w państwach, w których zyskały znaczną pozycję już w poprzednich wyborach do Europarlamentu, takich jak Francja (Front Narodowy/ Zjednoczenie Narodowe), Austria (FPÖ), Węgry (Fidesz) i Polska (PiS), gdzie są nawet w rządzie. Ale jeśli chodzi o największe wygrane populistycznych, nacjonalistycznych antyunijnych partii, znowu wyróżniają się dwa państwa – Włochy i Niemcy. We Włoszech antyunijna rządowa koalicja partii Lega Nord i M5S może zdobyć 46 mandatów, czyli 60% ogólnej liczby mandatów przypadających na Włochy. W Niemczech skrajnie prawicowa antymigracyjna AfD może zdobyć co najmniej 10 mandatów w porównaniu z obecnie posiadanymi.

Jak będzie wyglądać układ eurosceptycznych grup i mandatów w kolejnym PE?

Nie jest łatwo odpowiedzieć na to pytanie. Większość prawicowych i skrajnie lewicowych eurosceptycznych i antyestablishmentowych partii należy obecnie do ECR, EFDD i ENF. Ale do stworzenia grupy w PE wymagane jest minimum 25 europosłów z jednej czwartej państw UE (tj. aktualnie 7). Przewiduje się, że EFDD nie spełni żadnego z tych dwóch kryteriów. Poprzednio największy członek grupy, UKIP, jest teraz podzielony i częściowo przeniósł się do ENF. Ale jeśli brexit nie zostanie przesunięty (lub odwołany), parta ta tak czy inaczej wypadnie z PE. Francuska partia „Debout la France”, dotychczas członek EFDD, ogłosiła zamiar przystąpienia do ECR po majowych wyborach.

Włoski Ruch Pięciu Gwiazd już ogłosił, że rozważa utworzenie nowej grupy w PE razem z polską skrajnie prawicową partią Kukiz'15, chorwacką Živi zid i dwiema innymi mniejszymi partiami z Grecji i Finlandii. Ale potrzebowaliby co najmniej jeszcze dwóch członków z innych państw UE, żeby utworzyć własną grupę, a według aktualnych sondaży nie wszystkie z tych partii mogą wejść do PE.8 Okaże się, czy starania M5S o pozyskanie francuskich „żółtych kamizelek” mogą sprawić, że M5S znajdzie potencjalnych sojuszników w kolejnym PE. Kilka grup spod znaku „żółtych kamizelek” planuje start w wyborach z własnych list, które według sondaży mogą uzyskać 13% głosów we Francji.9 ECR, która według przewidywań zyska nowych członków takich jak holenderskie „Forum dla Demokracji” i francuską partię DLF, pozostanie największą grupą pod względem reprezentowanych państw UE, ale nie pod względem europosłów. Tutaj grupa ENF, do której należy francuskie Zjednoczenie Narodowe i włoska Lega, stanie się największym eurosceptycznym blokiem z udziałem 8,7% i czwartą pod względem wielkości grupą w PE. W przypadku rozwiązania EFDD pozostali dwaj członkowie grupy: niemiecka AfD i litewska TT mogą przystąpić do ECR, ENF, działać niezależnie lub dołączyć do nowo zakładanej koalicji np. z Ruchem Pięciu Gwiazd. Również nie jest jeszcze ustalone, do jakiej grupy przystąpi hiszpańska skrajnie prawicowa partia VOX, która według przewidywań wejdzie do kolejnego PE jako nowy gracz, a także niektóre z dotychczas niezrzeszonych partii takie jak węgierski Jobbik.10 Również węgierski Fidesz, który według przewidywań wyśle 12 przedstawicieli do kolejnego PE i którego członkostwo w EPP zostało ostatnio tymczasowo zawieszone, już dał się skusić do wstąpienia w szeregi ECR.

Gdyby wszystkie prawicowe eurosceptyczne i antyunijne partie utworzyły jedną grupę (wraz z aktualnie niezrzeszonymi oraz nowymi partiami i węgierskim Fideszem), mogłyby nawet zostać największą grupą w PE z blisko 26% mandatów, wyprzedając konserwatywną grupę EPP. Jednak taka grupa wydaje się raczej mało prawdopodobna, ponieważ obejmowałaby szerokie spektrum ideologiczne od łagodnych eurosceptyków i narodowych konserwatystów po wprost antyeuropejskie partie i radykalnie prawicowych ekstremistów. Na skrajnej lewicy antyestablishmentowa i częściowo (łagodnie) eurosceptyczna Zjednoczona Lewica/Nordyccy Zieloni (GUE/NGL) zachowują udział mandatów na względnie stałym poziomie około 7%, podczas gdy udział niezrzeszonych partii antyestablishmentowych i socjalistycznych/komunistycznych jest marginalny na poziomie poniżej 0,5% mandatów.

Co z brexitem?

Już szeroko omawialiśmy wpływ Brexitu na wybory europejskie w informacji nr #1 w ramach odliczania do wyborów do Europarlamentu. Jeśli Wielka Brytania wyjdzie z UE zgodnie z pierwotnym planem przed 22 maja, tj. dzień przed rozpoczęciem wyborów, żaden brytyjski europoseł nie zasiądzie w następnym PE. Jeśli Wielka Brytania poprosi o większe przedłużenie artykułu 50 i tym samym będzie musiała wziąć udział w wyborach, miałoby to wymierny, ale jednak ograniczony wpływ na rozkład mandatów. Nasze aktualne prognozy potwierdzają poprzednio przewidywane wyniki, według których obóz eurosceptyczny zyskałby około 2 do 3 pp w porównaniu z prognozami w scenariuszu podstawowym. UKIP, która przystąpiła do EFDD w 2014 r., jest teraz rozbita pomiędzy ENF, EFDD a niezrzeszonymi, podczas gdy poprzedni lider partii Nigel Farage przystąpił do nowo utworzonej „Brexit Party”. Udział Wielkiej Brytanii w wyborach do PE nie zmieniłby znacząco równowagi w kolejnym PE, mógłby jednak mieć wpływ na tworzenie grup.

Czy eurosceptycy w PE mają wspólny program?

W ubiegłym roku pomysł paneuropejskiego wspólnego ruchu rozproszonego nacjonalistycznego, eurosceptycznego obozu zyskał szeroką uwagę. Przywódcy partii z całego antyunijnego spektrum wyrażali chęć bardziej zjednoczonej frakcji w ramach parlamentu. Wicepremier Włoch Matteo Salvini (Lega) wzywał do utworzenia „Ligi Lig Europy, łączącej wszystkie wolne i suwerenne ruchy, które chcą bronić swoją ludność i granice”.
Zaprosił również skrajnie prawicowe partie z całej UE na spotkanie 8 kwietnia w Mediolanie w celu utworzenia sojuszu przed majowymi wyborami. Jednak tylko kilka partii faktycznie uczestniczyło w spotkaniu. Zjednoczony antyunijny sojusz jest z pewnością tym, co miał na myśli były doradca prezydenta Trumpa, Steve Bannon, kiedy ostatnio dofinansował „Ruch” na rzecz zgromadzenia wszystkich eurosceptycznych i nacjonalistycznych sił pod jednym sztandarem. Ale dotychczas reakcja na starania Bannona wśród eurosceptycznych przewódców partii jest raczej chłodna.

Mamy wątpliwości, czy antyunijne i nacjonalistyczne grupy w PE będą w stanie przełamać swoje poprzednie rozbieżności i zbudować znacznie bardziej zjednoczony blok. Wynika to częściowo z różnic w politycznej orientacji i ideologii partii, ale też częściowo wynika z osobowości i zabiegania o przywództwo w dużych antyeuropejskich i eurosceptycznych partiach. Włoska koalicja rządowa Lega-M5S jest dobrym przykładem tego, jak trudne może być uzgodnienie i realizowanie wspólnego programu przez prawicowe i lewicowe partie populistyczne. Ale również z powodów strukturalnych silniejsze zjednoczenie eurosceptycznych partii może być wyzwaniem, co sprawia, że utworzenie jednej dużej grupy lub sojuszu w następnym PE jest raczej mało prawdopodobne. Pomimo wspólnych elementów ideologicznych, np. w sprawie migracji i zewnętrznej granicy, istnieją zasadnicze (regionalne) podziały dotyczące preferowanej reakcji politycznej, na przykład w zakresie redystrybucji uchodźców w Unii. Niektóre z tych partii, takie jak francuskie Zjednoczenie Narodowe, włoska Lega, niemiecka AfD i austriacka FPÖ, uznaje się za bliskie Rosji, podczas gdy zwłaszcza polski PiS ma poważne zastrzeżenia wobec wschodniego sąsiada.

Jednak o ile jedność i konsensus wśród krytyków Unii są niezbędne do konstruktywnego tworzenia polityki, o tyle nie aż tak bardzo są niezbędne do utrudniania życia innym grupom w PE. Nawet bez wspólnego programu te grupy mogą sprawić, że budowanie koalicji (na poziomie krajowym) stanie się o wiele bardziej złożone.

Jakie są polityczne i gospodarcze konsekwencje antyunijnego populizmu?

Nie przewidujemy w następnym PE zasadniczej zmiany większości prowadzącej do mocno zmienionego programu. Jednak zwiększone rozproszenie sił w kolejnym parlamencie utrudni podejmowanie ważnych decyzji. Może to wpłynąć na szeroki wachlarz tematów instytucjonalnych i ekonomicznych, w tym wybór nowego Przewodniczącego Komisji, następnego wieloletniego budżetu UE, umowy handlowe z państwami trzecimi oraz relacje z wielką Brytanią po brexicie. Również styl dialogu politycznego oraz retoryka mogą stać się bardziej populistyczne. To może utrudnić realizację polityki z długoterminowymi korzyściami (których pozytywny wpływ niekoniecznie będzie od razu widoczny).

Zwiększony wpływ antyeuropejskich populistycznych partii zarówno w następnym PE, jak i w Radzie Europejskiej oraz polityce krajowej, przyczyniają się do podwyższonego poziomu niepewności politycznej, co wpływa zarówno na wewnętrzne sprawy UE, jak i na jej pozycję w zmieniającym się i coraz bardziej konkurencyjnym globalnym porządku. Wysoki poziom niepewności może mieć istotne koszty ekonomiczne.
Prawdopodobnie będzie stwarzać przeszkody dla inwestowania, ponieważ przedsiębiorstwa mogą odkładać decyzje lub zmniejszać budżety inwestycyjne. Najlepiej ilustruje to przykład Wielkiej Brytanii przed jej historycznym wystąpieniem z UE.

Poza przedsiębiorstwami niepewność polityczna może również podkreślać bardziej krótkowzroczną orientację rządowej polityki gospodarczej i inwestycji publicznych. Tutaj oczywistym przykładem są Włochy i ich spór z Komisją Europejską w sprawie polityki fiskalnej, polityki zadłużenia i reform. Niepewność może również wpłynąć na konsumentów, którzy są skłonni do powstrzymywania się od konsumpcji.
Warunki gospodarcze w UE są bardzo zróżnicowane i nie wszystkie państwa, gdzie kwitnie antyeuropejski populizm, zmagają się z wysokim bezrobociem i powolnym wzrostem. Jednocześnie antyeuropejskie lub eurosceptyczne rządy niekoniecznie prowadzą szkodliwą politykę gospodarczą, przynajmniej krótkoterminowo, jak pokazuje przykład Polski czy Węgier. Ale w państwach, gdzie populiści zyskują wpływy lub władzę z powodu braku równowagi gospodarczej, ich ambicja, aby zadowolić wyborców krótkowzrocznym luzowaniem fiskalnym, może pogorszyć warunki w perspektywie średnioterminowej. Złe zarządzanie na poziomie krajowym może przyczynić się do powstawania warunków, w których populiści znakomicie się rozwijają, i dodatkowo zwiększyć poczucie słabnięcia Unii Europejskiej, co może dalej napędzać apetyt na rozwiązania krajowe.

Pod względem polityki gospodarczej populiści często nie wpisują się w tradycyjny podział na lewicę/prawicę. Chociaż czasem rozróżnia się lewicowych i prawicowych populistów, polityka gospodarcza nie jest ich cechą definiującą. Populiści podkreślają inny podział („ludzie” i „elity”). Przy tym polityka gospodarcza ma wtórne znaczenie i to raczej jako środek niż cel. Potrzebują być popularni a nie konsekwentni. Pozwala to na znaczny zakres (i zmiany) stanowisk w sprawie typowych tematów w dziedzinie polityki gospodarczej, takich jak redystrybucja i opodatkowanie lub protekcjonizm i handel. Podobnie ogólne podejście do polityki gospodarczej może łączyć interwencjonizm z mieszankami laissez faire. Można argumentować, że populistyczna polityka gospodarcza jest skrzywiona w kierunku rozwiązań krótkookresowych (i z kolei ma tendencje do pomijania lub umniejszania roli ryzyk średnio- i bardziej długookresowych, np. wynikających z rosnącego deficytu, inflacji), z większym naciskiem na tematy makroekonomiczne niż mikroekonomiczne, takie jak reformy strukturalne. Głównymi ryzykami populistycznej polityki gospodarczej są protekcjonizm, zadłużenie i osłabienie instytucji (gospodarczych).