5 kroków do zredukowania szarej strefy

Przeczytaj także: Szara strefa w Polsce to prawie 11% PKB

Szara strefa (gospodarka nieobserwowana) to część PKB, która nie jest raportowana. Obejmuje działalność ukrytą zarejestrowanych firm, taką jak posiłki w restauracjach bez paragonu, oraz nieformalną działalność niezarejestrowanych podmiotów, jak część handlu ulicznego. W skład szarej strefy wchodzi również działalność nielegalna, na przykład produkcja narkotyków, oraz produkcja towarów na własny użytek w gospodarstwach domowych. Dwa pierwsze typy działalności przyczyniają się do tzw. luki podatkowej, czyli różnicy między podatkami, które powinny być zebrane zgodnie z przepisami, a tymi, które faktycznie zostały zebrane. Inne istotne źródła luki podatkowej to wyłudzenia podatkowe, takie jak karuzele VAT.

Mniej szarości w gospodarce

W badaniu Zespołu Analiz Ekonomicznych EY obejmującym 131 kraje odpowiadające za 97,2% globalnego PKB widać wyraźną tendencję – szara strefa na świecie się kurczy. Gospodarka nieobserwowana zmniejszyła się w 119 ze 131 analizowanych krajów w latach 2000–2023, wynika z raportu “Shadow Economy Exposed: Estimates for the World and Policy Paths”. Jednak nierejestrowana działalność wciąż stanowi istotną część światowego PKB - na koniec analizowanego okresu, w 2023 roku, udział szarej strefy w światowej gospodarce wyniósł 11,8%. Średnia arytmetyczna szacunków na poziomie krajowym była znacząco wyższa i wyniosła 19,3% PKB. Wynika to z faktu, że wiele państw o niższych dochodach, a w konsekwencji często mniejszych gospodarek, było bardziej dotkniętych nieraportowanymi transakcjami.

Ograniczenie szarej strefy jest szczególnie istotne teraz, w dobie gdy rządy wielu krajów zmagają się z deficytem w finansach publicznych, a ich potrzeby wydatkowe, m.in. w obszarze transformacji energetycznej i cyfrowej oraz obronności, są wyjątkowo wysokie. Redukcja szarej strefy i idący za tym wzrost dochodów państwa mogą stanowić istotne wsparcie w tym obszarze. Dodatkowo, umożliwiają równiejszą konkurencję między firmami, zwiększają dostępne finansowanie dla ważnych dóbr i usług publicznych, wzmacniają pozytywne normy społeczne oraz zaufanie do instytucji państwa – mówi Marek Rozkrut, Partner EY, szef Zespołu Analiz Ekonomicznych, Główny Ekonomista EY na Europę i Azję Centralną.

Co ciekawe, analiza EY wskazuje, że kryzys gospodarczy spowodowany pandemią był związany z tymczasowym wzrostem aktywności w szarej strefie, szczególnie w krajach o średnich i niskich dochodach.

Znacząca poprawa w Polsce

W latach 2000-2023 udział szarej strefy w PKB spadał najszybciej w krajach o niskich dochodach. Państwa bardziej rozwinięte odnotowały mniejsze zmiany, ponieważ miały ograniczoną przestrzeń do poprawy czynników odpowiedzialnych za to zjawisko oraz stosunkowo stabilne warunki społeczno-ekonomiczne.

Na potrzeby badania, EY podzielił gospodarkę światową na 14 odrębnych regionów geograficznych. W 2023 roku nierejestrowana działalność odgrywała największą rolę w regionach Ameryki Północnej oraz Europy Zachodniej, Północnej i Południowej, a także na Bliskim Wschodzie, osiągając średnio od 5,0% do 8,2% PKB. Z kolei największa szara strefa występowała w niektórych częściach Afryki i Azji Południowej, z udziałami wahającymi się od 24,1% do 41,6% PKB. Największy postęp w redukcji szarej strefy miał miejsce w Azji Zachodniej i Centralnej. Na drugim biegunie, z negatywnymi zmianami, znalazły się Azja Południowo-Wschodnia, region Pacyfiku i Afryka Południowa.

W Polsce szara strefa spadła o niemal dokładnie połowę od 2000 roku i wynosiła ok. 9,7% PKB w 2023 roku.

Jesteśmy krajem, który w analizowanym okresie dynamicznie rozwijał się gospodarczo, a jego instytucje oraz relacje między firmami i państwem ulegały istotnym przemianom. Wiele z tych zjawisk przyczyniło się do obniżenia szarej strefy, zarówno poprzez ograniczenie bodźców, jak i możliwości do prowadzenia nieraportowanej działalności. W długim okresie, polepszeniu uległa ogólna efektywność rządu i administracji, choć oczywiście istnieją tutaj obszary do poprawy. Zmianie podlegały też postawy społeczne w kierunku mniej sprzyjających szarej strefie. Ponadto ewolucja sytuacji gospodarczej, szczególnie kondycji i struktury rynku pracy, ograniczały rolę nierejestrowanej pracy i działalności – mówi Michał Kowalczuk, Menedżer w Zespole Analiz Ekonomicznych EY.

W walce z szarą strefą pomaga badanie jej źródeł i obszarów koncentracji.

Poznanie przyczyn, sektorów oraz charakterystyk podmiotów zaangażowanych w szarą strefę jest kluczowe dla skutecznej walki z tym zjawiskiem. Nasze badanie wskazuje, że istotna jest pogłębiona analiza dostępnych danych oraz kompleksowe działania państwa dopasowane do otrzymanych wniosków – mówi Piotr Dybka, Menedżer w Zespole Analiz Ekonomicznych EY.

Jak ograniczać szarą strefę

Dlaczego szara strefa jest tak ważna akurat teraz? Pandemia COVID-19 oraz wstrząsy energetyczne doprowadziły do spowolnienia gospodarczego, zmuszając rządy do wprowadzenia środków ochronnych dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Te działania, choć skuteczne w zapobieganiu głębszej recesji, często prowadziły do deficytów w finansach publicznych. Dodatkowo, rządy ponoszą znaczne nakłady na inwestycje w zielone technologie, transformację cyfrową oraz wzmocnienie obronności.

Badanie wskazuje pięć obszarów działań podejmowanych przez rządy w celu ograniczenia szarej strefy oraz, szerzej, luki podatkowej. Są to:

1. Zwiększenie zaufania podatników do administracji publicznej i systemu podatkowego
2. Ograniczanie liczby niezarejestrowanych przedsiębiorstw
3. Wykorzystanie dostępnych technologii w celu efektywnego wykrywania nieprawidłowości podatkowych
4. Wykorzystanie danych z różnych źródeł
5. Wspieranie współpracy między jednostkami administracji krajowej oraz rządami różnych państw.

Nasza analiza podkreśla konieczność uwzględnienia lokalnego kontekstu przy opracowywaniu strategii działania. Ważne jest łączenie długoterminowych inicjatyw, takich jak poprawa jakości instytucji, z usprawnieniami, które mogą zostać wdrożone także w krótszym okresie, na przykład w zakresie lepszego wykrywania nieprawidłowości podatkowych. W celu zwiększenia efektywności kosztowej podejmowanych działań, warto je nakierować na obszary szczególnie eksponowane na działalność w szarej strefie. Równocześnie warto pamiętać, że nierejestrowana działalność często dotyczy mniejszych podmiotów i osób o niższych dochodach. W tym przypadku działania rządu powinny być planowane bardzo ostrożnie, gdyż związane z nimi koszty społeczne i ekonomiczne mogą przewyższyć korzyści z tytułu ograniczenia szarej strefy – mówi Marek Rozkrut.