Gospodarstwa domowe w 2016 roku

Przeczytaj także: Gospodarstwa domowe w 2015 roku

Jak czytamy w najnowszym, kompleksowym opracowaniu GUS, w minionym roku przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę (w zaokrągleniu do 1 zł) sięgnął 1475 zł, a to oznacza, że był realnie o 7,0% wyższy niż rok wcześniej, kiedy to wzrost sięgnął 4,3%.

Z analizy sytuacji na przestrzeni II-IV kwartału minionego roku wynika, że w przypadku beneficjentów programu Rodzina 500+ świadczenie to stanowiło przeciętnie 16,8% dochodów rozporządzalnych na 1 osobę.

Przeciętne miesięczne wydatki, które przypadały na 1 członka gospodarstwa domowego, wyniosły w minionym roku 1132 zł. Okazały się zatem o 4,3% realnie wyższe od wydatków z roku 2015 i stanowiły 76,7% dochodów (w 2015 r. – 78,7%). Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne wyniosły średnio 1083 zł i były realnie wyższe o 4,5% w stosunku do 2015 r. (w 2015 r. wzrost realny wydatków i wydatków konsumpcyjnych wyniósł ok.2%).

O najtrudniejszej sytuacji materialnej mówiliśmy ciągle w przypadku małżeństw z 3 lub większą liczbą dzieci, jednak w 2016 r. wystąpiła wyraźna poprawa ich sytuacji dochodowej. W stosunku do 2015 r. nastąpił wzrost przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w tych gospodarstwach aż o 25,2%.

Różnice w sytuacji materialnej pomiędzy miastem a wsią zmniejszają się z roku na rok w wyniku szybszego bogacenia się mieszkańców wsi niż miast, jednak nadal pozostają dosyć istotne. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w miastach wzrósł w 2016 r. w stosunku do 2015 r. o 4,9%, a na wsi o 9,8%.

Utrzymała się tendencja spadkowa w ilościowym spożyciu większości podstawowych artykułów żywnościowych.

Poprawiło się wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania, w tym nowej generacji – zwłaszcza w smartfon, telewizor plazmowy lub ciekłokrystaliczny z MPEG-4, zmywarkę do naczyń oraz komputer z dostępem do Internetu i samochód osobowy.

Nieco wzrosła średnia powierzchnia mieszkania. Przeciętne gospodarstwo domowe w 2016 roku zajmowało mieszkanie o powierzchni 77,2 m2, składające się z 3,0 pokoi (w 2015 r. 76,7 m2 i 2,9 pokoi).

Podobnie jak w roku poprzednim, ponad połowa badanych w 2016 r. gospodarstw domowych oceniała swoją sytuację materialną jako przeciętną. Wzrósł odsetek gospodarstw oceniających swoją sytuację materialną jako raczej dobrą albo bardzo dobrą (33,5% gospodarstw domowych ogółem wobec 28,5% w 2015 r.) oraz obniżył się odsetek gospodarstw postrzegających ją jako raczej złą albo złą (13,0% wobec 15,7% w 2015 r.).

Dochody i wydatki

W porównaniu do 2015 roku utrzymało się relatywnie duże zróżnicowanie przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków pomiędzy poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Najwyższy przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny oraz przeciętne miesięczne wydatki na osobę (podobnie jak w latach poprzednich) odnotowano w 2016 r. w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym – wynosiły one odpowiednio: 1792 zł i 1315 zł. Dochód w tej grupie gospodarstw domowych był o 21,6% wyższy od średniego dochodu w gospodarstwach ogółem, a wydatki o 16,2% wyższe od średnich wydatków ogółem (w 2015 r. odpowiednio 25,5% i 20,1%).

Podobnie jak w roku poprzednim, najniższym przeciętnym miesięcznym dochodem rozporządzalnym na osobę w 2016 r. dysponowały gospodarstwa domowe rolników (1151 zł) i był on o 21,9% niższy od średniej w gospodarstwach ogółem (w 2015 r. niższy o 24,5%). W gospodarstwach rolników odnotowano również najniższe wydatki (815 zł), które były o 28,0% niższe od średnich wydatków dla gospodarstw ogółem (w 2015 r. – niższe o 28,6%).

W konsekwencji rozpiętość przeciętnych dochodów i wydatków według grup społeczno-ekonomicznych spadła do 43,5 p. proc. dla dochodów (o 6,6 p. proc.) i do 44,2 p. proc. dla wydatków (o 4,5 p. proc.).

Najwyższy udział wydatków w dochodach (89,3%) i najniższą kwotę nadwyżki przeciętnych miesięcznych dochodów nad średnimi wydatkami (124 zł), tak jak w latach poprzednich, odnotowano w gospodarstwach domowych rencistów. Udział ten był jednak o 0,2 p. proc. niższy niż w 2015 r. Największą średnią kwotę nadwyżki dochodu nad wydatkami (477 zł), a więc największą możliwość oszczędzania, miały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek.

Rok 2016 był kolejnym rokiem, w którym wystąpił wzrost realnego poziomu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego ogółem – o 7,0% (w 2015 r. wzrost o 4,3%). Dotyczyło to wszystkich grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych. Najwyższy wzrost realnego dochodu rozporządzalnego zanotowano w gospodarstwach domowych rolników (o 11,0%) a najniższy wzrost – w grupie gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek (o 3,7%), co było relacją odwrotną do roku 2015 (gospodarstwa rolników – 1,2%, a gospodarstwa pracujących na własny rachunek – 7,6%).

W gospodarstwach rolników realny poziom przeciętnego dochodu z indywidualnego gospodarstwa rolnego na osobę wzrósł o 6,0% w porównaniu z rokiem 2015, a więc był znacznie niższy niż wzrost dochodu rozporządzalnego ogółem w tej grupie społeczno-ekonomicznej.

Na realny wzrost dochodu rozporządzalnego w grupie gospodarstw domowych rolników miał wpływ nie tylko realny wzrost dochodów z indywidualnego gospodarstwa rolnego o 6,0% oraz dochodów z pracy najemnej o 6,2%, ale także ze świadczeń społecznych – aż o 38,7% (w kategorii tej mieści się m. in. uruchomione od 1 kwietnia 2016 r. świadczenie wychowawcze – Rodzina 500+).

Ponownie najwyższy udział dochodów z głównego źródła utrzymania notowały gospodarstwa domowe pracowników (81,5%), a najniższy gospodarstwa domowe rolników (62,2%).

W grupach społeczno-ekonomicznych różnice w strukturze dochodu rozporządzalnego pomiędzy 2016 a 2015 rokiem wahały się w granicach -3,1 do +4,3 p. proc.

Przeciętne miesięczne dochody na 1 osobę w gospodarstwach domowych pobierających świadczenie wychowawcze (Rodzina 500+) w 2016 r. (II-IV kwartał) wyniosły 1171 zł i stanowiły 79,4% przeciętnego miesięcznego dochodu rozporzadzalnego na 1 osobę ogółem dla Polski. Udział dochodów z tego świadczenia w przeciętnym miesięcznym dochodzie rozporządzalnym na osobę w przypadku gospodarstw domowych, które pobierały je w 2016 r. (dane za II-IV kwartał) wyniósł przeciętnie 16,8%. Najwyższy był w gospodarstwach rencistów – 25,8%, a następnie w gospodarstwach rolników – 18,7%, emerytów – 16,9%, pracowników – 15,4%. Najniższy udział tego świadczenia zanotowano w gospodarstwach pracujących na rachunek własny – 11,7% dochodu rozporządzalnego.

Zróżnicowanie dochodów na osobę w gospodarstwach domowych mierzone współczynnikiem Giniego w 2016 roku zmalało w stosunku do lat poprzednich, a jego wartość wyniosła 0,304 (w latach 2012–2015 – spadek z 0,338 do 0,322). Tak jak i w latach poprzednich, najbardziej zróżnicowane były dochody rolników (0,541), a najmniej emerytów (0,224).

W 2016 roku we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych wystąpił realny wzrost przeciętnych miesięcznych wydatków na osobę (od 0,9% w grupie pracujących na własny rachunek do 5,5% w grupie rolników) w stosunku do roku 2015.

Podobnie jak w latach poprzednich najwyższy udział w strukturze wydatków ogółu gospodarstw domowych miały wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe – 24,2%, przy czym w gospodarstwach pracujących na własny rachunek stanowiły one 20,9%, a w gospodarstwach rolników – 31,5% wszystkich wydatków (w 2015 r. odpowiednio: 24,0%, 20,5%, 31,3%).

Kolejną ważną pozycję w wydatkach gospodarstw domowych stanowiły wydatki na użytkowanie mieszkania lub domu i nośniki energii. Ich udział w wydatkach ogółem wyniósł 19,6% (w 2015 – 20,1%). Największy spadek odnotowano w grupie pracowników – o 0,7 p. proc., a nadal najwyższy udział ta grupa wydatków miała wśród gospodarstw domowych rencistów – 24,4% (spadek w porównaniu z 2015 r. wyniósł zaledwie 0,1 p. proc.).

Od 2014 r. udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem gospodarstw domowych utrzymuje się na poziomie ok. 24%, natomiast udział wydatków na utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii na poziomie ok. 20%. Różnica pomiędzy udziałami tych grup wydatkowych wyniosła w 2016 r. 4,6 p. proc. i była istotnie mniejsza w porównaniu z rokiem 2005 (7,7 p. proc.).

Zmiany udziału w strukturze wydatków ogółu gospodarstw domowych między 2016 a 2015 rokiem w przypadku pozostałych grup towarów i usług konsumpcyjnych były minimalne i wyniosły od -0,1 p. proc. dla wydatków na transport i edukację do +0,2 p. proc. w przypadku wydatków na odzież i obuwie, rekreacje i kulturę, restauracje i hotele.

Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwach domowych pobierających świadczenie wychowawcze (Rodzina 500+) w 2016 r. (II–IV kwartał) wyniosły 880 zł. i stanowiły 77,8% przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę dla ogółu gospodarstw domowych w 2016 r.

Najistotniejszą pozycję w strukturze wydatków gospodarstw otrzymujących świadczenie wychowawcze (II–IV kwartał) zajmowała żywność i napoje bezalkoholowe – 25,1% ogółu wydatków, i był to udział o 1,5 p. proc. większy niż w gospodarstwach, które nie otrzymywały tego świadczenia.

Następne w kolejności były wydatki na użytkowanie mieszkania lub domu i nośniki energii – 17,8% ogółu wydatków. Udział tych wydatków był o 2,1 p. proc. niższy niż w gospodarstwach niepobierających świadczenia wychowawczego. Gospodarstwa domowe otrzymujące świadczenie wychowawcze przeznaczały prawie 9% wydatków na transport oraz rekreację i kulturę, nieco ponad 7% na odzież i obuwie, niecałe 5% na łączność oraz restauracje i hotele, nieco ponad 4% na edukację, a 1,6% na edukację.

Zauważalnie wyższy udział wydatków w gospodarstwach pobierających świadczenie niż w gospodarstwach nie otrzymujących go wystąpił m. in. w takich grupach wydatków jak: rekreacja i kultura (o 2,0 p. proc.), odzież i obuwie (o 1,8 p. proc.).

Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) wyniósł 2879 zł na osobę i był 5,2 raza wyższy (w 2015 r. ponad 6-krotnie wyższy) od analogicznego dochodu 20% osób uzyskujących najniższe dochody (I grupa kwintylowa). Różnica ta w stosunku do 2015 r. zmniejszyła się bardzo wyraźnie, co świadczy o istotnym zmniejszeniu zróżnicowania dochodów. W gospodarstwach ogółem 20% osób znajdujących się w najlepszej sytuacji dochodowej (V grupa kwintylowa) skumulowanych było 39,0% dochodów całej badanej zbiorowości gospodarstw domowych, podczas gdy 20% osób pozostających w najgorszej sytuacji – 7,5% (w 2015 r. było to odpowiednio 40,7 % i 6,6%). Zatem rozpiętość dochodów skumulowanych wśród 20% najbogatszych osób i 20% najbiedniejszych spadła o 2,6 p. proc. do 31,5 p. proc.

Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w V grupie kwintylowej wyniosły 1965 zł i były ponad 3-krotnie wyższe niż w I grupie kwintylowej podobnie jak w 2015 r. Udział wydatków w dochodzie rozporządzalnym w V grupie kwintylowej wyniósł 68,3%, a w najniższej 114,7%, (w 2015 r. odpowiednio 69,1% i 124,0%) co oznacza, że gospodarstwa najbiedniejsze nadal były zmuszone korzystać ze swoich oszczędności bądź pożyczek lub kredytów, jednak w znacznie mniejszym stopniu niż w 2015 r.

Zróżnicowanie udziału wydatków w dochodzie pomiędzy grupami najbogatszych gospodarstw domowych (V grupa kwintylowa) a najuboższych gospodarstw (I grupa kwintylowa), w odniesieniu do roku poprzedniego zmniejszyło się o 8,5 p. proc. (w 2015 r. o 1,8 p. proc.).

Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych jest czynnikiem wyraźnie różnicującym poziom i strukturę wydatków. Wyraża się to m.in. większym obciążeniem budżetów rodzin najuboższych wydatkami na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na stałe opłaty mieszkaniowe (opłaty na rzecz właścicieli, za zaopatrywanie w wodę oraz inne usługi związane z zamieszkiwaniem i nośniki energii).

W budżetach 20% osób o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa) przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę na zaspokojenie podstawowych potrzeb (żywność, napoje bezalkoholowe oraz stałe opłaty mieszkaniowe) stanowiły łącznie 53,1% wydatków ogółem tj. o 0,5 p. proc. mniej niż w 2015 r., zaś u 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) – jedynie 36,0% wydatków ogółem tj. o 0,3 p. proc. mniej niż w roku 2015. Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że kwota przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę na żywność i napoje bezalkoholowe w grupie najbogatszych była 1,8 raza wyższa od takich wydatków w grupie najuboższych, a w przypadku wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii – 2,6 raza wyższa. Zróżnicowanie to nieznacznie zmniejszyło się w porównaniu do 2015 r.

Zdecydowanie większa różnica wystąpiła w wysokości przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę na towary i usługi nieżywnościowe (np. wydatki na restauracje i hotele, rekreację i kulturę były prawie 6-krotnie wyższe w grupie najzamożniejszych niż najuboższych, wydatki na edukację i transport – prawie 5-krotnie wyższe, na zdrowie – prawie 4-krotnie wyższe).
Czynnikiem istotnie różnicującym poziom, dynamikę i strukturę dochodów oraz wydatków gospodarstw domowych jest miejsce zamieszkania.

Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych zamieszkujących miasta był wyższy o 35,3% niż na wsi (w 2015 r. o 41,6%) i o 11,3% w stosunku do średniej ogólnopolskiej (w 2015 r. o 13,0%). Z kolei dochód rozporządzalny na wsi był niższy o 17,7% od średniej ogólnopolskiej (w 2015 r. o 20,2%). Różnice te wynikały nie tylko z wysokości dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe, ale były również związane z większą liczbą osób wchodzących w skład gospodarstw domowych zamieszkujących wieś.

Podobną tendencję odnotowano w przypadku wydatków gospodarstw domowych. Wydatki na osobę w gospodarstwach domowych zamieszkujących miasta były o 35,6% wyższe niż na wsi, a w stosunku do średniej ogólnopolskiej w miastach były wyższe o 11,4% (w 2015 r. o 12,2%), zaś na wsi niższe o 17,9% (w 2015 r. o 19,1%). Rozpiętości dochodowe, jak i wydatkowe między gospodarstwami domowymi zamieszkującymi miasta, a mieszkającymi na wsi zmniejszyły się i wyniosły w 2016 r. odpowiednio 29,0 p. proc. i 29,3 p. proc. (w 2015 r. odpowiednio 33,3 p. proc. i 31,3 p. proc.).

W miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę był aż o 43,0% wyższy niż przeciętnie w kraju (spadek o 10,1 p. proc. w porównaniu do 2015 r.), natomiast wydatki były wyższe od przeciętnych krajowych o 40,3% (8,5 p. proc. mniej niż przed rokiem).

Udział wydatków w dochodzie rozporządzalnym wahał się od 78,5% w gospodarstwach domowych zamieszkujących miasta o liczbie mieszkańców poniżej 20 tys. do 75,3% w gospodarstwach domowych zamieszkujących miasta o liczbie mieszkańców co najmniej 500 tys. W porównaniu do 2015 roku odnotowano spadek udziału wydatków w dochodzie zarówno w miastach, jak i na wsi – od 1,1 p. proc. w miastach o liczbie mieszkańców poniżej 100 tys. do 3,2 p. proc. na wsi.

W miastach o liczbie mieszkańców co najmniej 500 tys. spadek wyniósł 1,2 p. proc., a kwota zarówno przeciętnych dochodów jak i wydatków spadła.

W gospodarstwach domowych, które w 2016 r. (dane za II–IV kwartał) pobierały świadczenie wychowawcze (Rodzina 500+), udział tego świadczenia w ich dochodzie wynosił 16,8%: w miastach 15,4% a na wsi 18,5%.

Zamieszkujące w miastach gospodarstwa pobierające świadczenie wychowawcze przeznaczały 22,8% wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe i było to o 5,2 p. proc. mniej niż analogiczne gospodarstwa na wsi (dane za II–IV kwartał).

W 2016 roku dochód rozporządzalny na osobę wyższy od średniej krajowej wystąpił w sześciu województwach: mazowieckim, dolnośląskim, pomorskim, śląskim, lubuskim i zachodniopomorskim. Podobnie jak w roku poprzednim, zdecydowanie najwyższymi przeciętnymi dochodami na 1 osobę dysponowały gospodarstwa domowe z województwa mazowieckiego (1781 zł) i były one o 20,8% wyższe niż przeciętny krajowy dochód na osobę. Najniższe dochody zarejestrowano natomiast w województwie podkarpackim (1134 zł) – były one o 23,1% poniżej średniej krajowej.

Rozpiętość pomiędzy najwyższym a najniższym średnim dochodem na osobę w województwach zmniejszyła się 4,8 p. proc. pomiędzy 2016 a 2015 rokiem i wyniosła 43,9 p. proc.
Przeciętne miesięczne wydatki powyżej średniej dla Polski w 2016 r. odnotowano w województwach: mazowieckim, dolnośląskim, łódzkim, śląskim, opolskim, pomorskim i lubuskim.

W województwie mazowieckim przeciętne miesięczne wydatki na osobę, tak jak i w roku poprzednim, były wyższe niż przeciętne dla Polski ogółem – o 21,1%. Najniższe przeciętne wydatki na 1 osobę odnotowano w województwie podkarpackim – mniejsze o 20,3% od średniej dla całego kraju.

Rozpiętość pomiędzy najwyższymi a najniższymi średnimi wydatkami na osobę w województwach wyniosła 41,4 p. proc. (w 2015 r. – 42,8 p. proc.).

Biorąc pod uwagę typ biologiczny gospodarstwa domowego w najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się małżeństwa bez dzieci na utrzymaniu, których przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę kształtował się na poziomie 35,5% powyżej średniej krajowej, a przeciętne miesięczne wydatki były wyższe o 35,3% niż przeciętne wydatki na osobę w gospodarstwach domowych ogółem. Były to wartości niższe niż w 2015 r. odpowiednio o 4,6 p. proc. i 2,3 p. proc.

Nadal w najgorszej sytuacji materialnej w 2016 r. były małżeństwa posiadające troje lub większą liczbę dzieci na utrzymaniu, których przeciętny dochód rozporządzalny na osobę był niższy o 28,7%, a wydatki na osobę były niższe o 30,3% niż średnia krajowa. Z drugiej strony w porównaniu z rokiem poprzednim różnica pomiędzy dochodami tych rodzin a średnią krajową zmalała aż o 10,7 p. proc., a w przypadku wydatków o 5,1 p. proc., do czego przyczyniło się wprowadzenie świadczenia wychowawczego (Rodzina 500+).

Udział świadczenia wychowawczego w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych osób z dziećmi na utrzymaniu, otrzymujących świadczenie wychowawcze (Rodzina 500+) wynosił 16,8%, wśród małżeństw z dziećmi na utrzymaniu – 16,4%, w tym wśród małżeństw z 3 lub większą liczbą dzieci na utrzymaniu osiągnął 24,0% (wg danych za II–IV kwartał).

W porównaniu do analogicznego okresu 2015 r. (II–IV kwartał) wydatki gospodarstw domowych w 2016 r, bez względu na to czy pobierały świadczenie wychowawcze czy nie, wzrosły o 3,8%, a w gospodarstwach osób z dziećmi na utrzymaniu o 5,8%. Wydatki małżeństw z 3 lub większą liczbą dzieci na utrzymaniu wzrosły o 12,1%. W gospodarstwach domowych osób z dziećmi na utrzymaniu przede wszystkim wzrosły wydatki na odzież i obuwie – przeciętnie o 11,1%, restauracje i hotele – o 9,6%, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego – o 9,5%, zdrowie, rekreację i kulturę oraz transport – ok. 7% a na edukację - o 3,2%.

Poniżej przeciętnej krajowej o 15,0% (w 2015 r. o 15,9%) kształtował się średni miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych, które miały w swoim składzie osobę niepełnosprawną. W grupie tej, tak samo jak w 2015 r., aż 52,3% przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę stanowiły dochody ze świadczeń społecznych i było to o 25,7 p. proc. więcej niż w gospodarstwach domowych bez osób niepełnosprawnych.

Wydatki gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi były również niższe od przeciętnych miesięcznych wydatków w gospodarstwach ogółem – o 14,1% (w 2015 r. o 13,3%).

Spożycie ilościowe żywności

W 2016 r., tak jak i w latach poprzednich, utrzymała się tendencja spadkowa spożycia niektórych artykułów żywnościowych, zwłaszcza cukru (o 7,3%), margaryny i innych twardych tłuszczów roślinnych (o 6,4%), pieczywa (o 5,9%), ziemniaków (o 5,7%), mąki (o 5,6%), mleka świeżego (o 2,2%) oraz jaj (o 1,0%). Natomiast podobnie jak w latach poprzednich wzrastało spożycie masła (o 7,7%), wód mineralnych i źródlanych (o 7,4%), makaronów i produktów makaronowych (o 2,7%), drobiu (o 2,6%), serów i twarogów (o 2,4%), owoców (o 1,9%), wędlin i innych przetworów mięsnych (o 1,5%), mięsa (o 0,9%).

Poziom spożycia większości artykułów żywnościowych w dużym stopniu jest zależny od dochodów gospodarstwa domowego. Wraz ze wzrostem zamożności gospodarstw rośnie poziom spożycia niektórych artykułów żywnościowych. Podobnie jak w latach poprzednich, w porównaniu z gospodarstwami domowymi o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa), w gospodarstwach domowych osiągających najwyższe dochody (V grupa kwintylowa) spożywano przeciętnie miesięcznie na osobę w gospodarstwie domowym ponad 4-krotnie więcej mięsa wołowego, a ponad 2-krotnie więcej: masła, wód mineralnych i źródlanych, soków owocowych, owoców, jogurtów, ryb i owoców morza.

Natomiast w gospodarstwach domowych o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa) spożywano nieco więcej pieczywa, ziemniaków, cukru, mąki oraz margaryny i innych tłuszczów roślinnych. W ciągu ostatnich kilku lat różnice w spożyciu artykułów żywnościowych pomiędzy gospodarstwami domowymi najzamożniejszymi a najbiedniejszymi nieznacznie się zmniejszyły.

Na poziom spożycia żywności silnie wpływa również miejsce zamieszkania. Gospodarstwa domowe zamieszkujące tereny wiejskie w porównaniu z gospodarstwami domowymi w miastach charakteryzują się nieco innym modelem żywienia.

Mieszkańcy miast w porównaniu z mieszkańcami wsi spożywali przeciętnie miesięcznie w przeliczeniu na 1 osobę przede wszystkim więcej wód mineralnych lub źródlanych, owoców, oraz serów i twarogów, natomiast mniej warzyw (w tym ziemniaków), pieczywa, jaj, mleka oraz cukru i mięsa.

Wyposażenie w przedmioty trwałego użytkowania

W roku 2016 odnotowano wysoką dynamikę wzrostu wyposażenia gospodarstw domowych w smartfon, telewizor plazmowy lub ciekłokrystaliczny z MPEG-4 i zmywarkę do naczyń oraz nieco niższą w przypadku komputera z dostępem do Internetu i samochodu osobowego.

Najlepiej w te urządzenia (podobnie jak w ubiegłym roku) wyposażone były gospodarstwa pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwa pracowników, natomiast największą dynamikę wzrostu w stosunku do 2015 roku odnotowano w gospodarstwach emerytów i rencistów, a w przypadku komputerów z dostępem do szerokopasmowego Internetu, pralek automatycznych i samochodów osobowych – w gospodarstwach rolników.

Wraz z poprawą wyposażenia gospodarstw domowych w urządzenia zaawansowane technologicznie, wystąpił spadek wyposażenia w urządzenia tzw. starej generacji: odbiorniki kineskopowe, odtwarzacze DVD, kamery wideo, a także wyposażenia w komputery bez dostępu do Internetu oraz telefony stacjonarne.

Sytuacja materialna gospodarstw domowych w dużym stopniu różnicuje poziom ich wyposażenia w przedmioty trwałego użytkowania.

Gospodarstwa najbogatsze (V grupa kwintylowa) były znacznie lepiej wyposażone niż gospodarstwa najuboższe (I grupa kwintylowa). W porównaniu do poprzedniego roku różnice te nie zmniejszyły się znacząco. Należy jednak zauważyć większy wzrost poziomu wyposażenia gospodarstw domowych z I grupy kwintylowej w smartfon – o 12 p. proc. oraz w telewizor plazmowy lub ciekłokrystaliczny – o 7 p. proc. (w V grupie kwintylowej analogicznie o 9 p. proc. i 2 p. proc.).

Pod względem wyposażenia w sprzęt nowej generacji lepiej wypadają gospodarstwa domowe zamieszkujące miasta niż gospodarstwa domowe na wsi. Natomiast zdecydowanie większy odsetek gospodarstw domowych na wsi posiadał samochód osobowy, motocykl, skuter, motorower lub rower, co jest związane z rzadszą siecią komunikacji publicznej i większymi odległościami do pokonania. Gospodarstwa wiejskie były również częściej wyposażone w zamrażarki, kuchenki mikrofalowe i roboty kuchenne.

W przypadku wyposażenia gospodarstw domowych w telewizor plazmowy lub ciekłokrystaliczny, smartfon, kuchenkę mikrofalową oraz samochód osobowy, dynamika wzrostu była większa na wsi niż w mieście, a różnice zawierały się w przedziale od 0,3 p. proc. (samochód osobowy) do 7,8 p. proc. (smartfon).

Wystąpiły także znaczące różnice w wyposażeniu gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania w poszczególnych województwach. Od kilku już lat liderami w wyposażeniu w komputer z dostępem do Internetu są województwa: mazowieckie, pomorskie, małopolskie, śląskie i wielkopolskie (76–78% w 2016 r.). Tuż za nimi znalazły się województwa podkarpackie i lubuskie, (po 75%). Natomiast najwyższą dynamikę wzrostu wyposażenia w komputer z dostępem do Internetu zaobserwowano w województwach: warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim (7–8%), w mniejszym stopniu w wielkopolskim i opolskim (3–4%).

Najczęściej samochód osobowy posiadały gospodarstwa domowe z województw: podkarpackiego (73%) i wielkopolskiego (70%), nieco rzadziej lubelskiego (68%). Natomiast największą dynamikę wzrostu wyposażenia w samochód odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim (wzrost w zakresie od 6–9%).

Poziom wyposażenia w sprzęt audiowizualny i multimedialny oraz samochód osobowy różni się w zależności od typu biologicznego gospodarstwa. Gospodarstwa małżeństw z dziećmi na utrzymaniu były zdecydowanie lepiej wyposażone pod tym względem niż gospodarstwa bez dzieci na utrzymaniu. Przykładowo komputer z dostępem do Internetu posiadało 96% gospodarstw domowych małżeństw z 3 lub większą liczbą dzieci wobec 66% gospodarstw małżeństw bez dzieci. 84% małżeństw z 3 lub większą liczbą dzieci i 70% gospodarstw domowych bez dzieci na utrzymaniu posiadało samochód, natomiast smartfon – odpowiednio 75% i 37% spośród nich.

Gospodarstwa domowe bez osób niepełnosprawnych były lepiej wyposażone w przedmioty trwałego użytkowania, a szczególnie w urządzenia zaawansowane technologicznie, niż gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi.

Komputer z dostępem do Internetu posiadało 76% gospodarstw domowych bez osób niepełnosprawnych i 66% gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi.
Samochód osobowy posiadało 66% gospodarstw domowych bez osób niepełnosprawnych i 55% gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi, natomiast smartfon – odpowiednio 56% i 43% spośród nich.

Należy jednak podkreślić, że rozpiętość poziomu wyposażenia obu typów gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytkowania zmniejszyła się w porównaniu do 2015 r.

Warunki mieszkaniowe

Przeciętne gospodarstwo domowe w 2016 roku zajmowało mieszkanie o powierzchni 77,2 m2, składające się z 3,0 pokoi (w 2015 r. odpowiednio 76,7 m2, 2,9 pokoi). Na jedną osobę w gospodarstwie przypadało średnio 27,6 m2 powierzchni użytkowej oraz 1 pokój (w 2015 r. – 27,4 m2).

Największą przeciętną powierzchnią użytkową mieszkań dysponowały gospodarstwa domowe rolników – 124,2 m2. Z kolei największą powierzchnię użytkową na 1 osobę posiadały gospodarstwa domowe emerytów (37,4 m2) oraz rencistów (36,6 m2), co wiąże się z mniejszą liczbą osób w gospodarstwie domowym, zaś najmniejszą gospodarstwa domowe pracowników (23,7 m2). Różnice w stosunku do roku 2015 były niewielkie – nastąpił nieznaczny wzrost przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkań.

Wielkość mieszkań użytkowanych przez gospodarstwa domowe była zróżnicowana ze względu na poziom dochodów gospodarstwa. W przypadku gospodarstw domowych o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa), zajmowana powierzchnia była nieznacznie mniejsza (76,5 m2) niż w gospodarstwach o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa) – 80,5 m2, jednak ich członkowie dysponowali blisko 2 razy większą powierzchnią przypadającą na 1 osobę (36,6 m2 wobec odpowiednio 20,2 m2)10.

Powierzchnia mieszkań użytkowanych przez gospodarstwa domowe maleje wraz ze wzrostem liczby mieszkańców danej miejscowości. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań położonych na wsi zajmowana przez gospodarstwo domowe wynosiła 99,8 m2 i była o prawie 40 m2 większa niż zlokalizowanych w miastach liczących co najmniej 500 tysięcy mieszkańców. W ostatnich latach różnica ta pozostaje na podobnym poziomie, pomimo systematycznego wzrostu wielkości mieszkań w obu grupach gospodarstw domowych. Gospodarstwa domowe na wsi dysponowały też największą powierzchnią użytkową przypadającą na 1 osobę (29,8 m2 wobec ok. 26,0 m2 w miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców).

34,9% gospodarstw domowych na wsi i 28,1% w miastach zamieszkiwało w mieszkaniach wybudowanych w 1960 r. lub wcześniej. W mieszkaniach wybudowanych w roku 2007 lub później zamieszkiwało 6,6% gospodarstw domowych na wsi i 6,4% w miastach.

Udział gospodarstw domowych mieszkających w budynkach wielorodzinnych w ogólnej liczbie gospodarstw wyniósł 55,3%, natomiast w domach jednorodzinnych w zabudowie szeregowej, bliźniaczej lub wolnostojących – 44,6 %.

Wyposażenie mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne systematycznie poprawia się. 99,4% gospodarstw domowych zajmowało mieszkania wyposażone w wodociąg, 97,6% w ustęp spłukiwany i 96,6% w łazienkę.

Najlepiej wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne (poza wyposażeniem w gaz) były mieszkania gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwa pracowników, a najsłabiej gospodarstwa rencistów. Największa różnica pomiędzy gospodarstwami pracujących na własny rachunek a gospodarstwami rencistów wystąpiła w przypadku centralnego ogrzewania (11,2 p. proc.), łazienki (6,0 p. proc.), ciepłej wody bieżącej (5,8 p. proc.) oraz ustępu spłukiwanego bieżącą wodą (4,2 p. proc.).

Mieszkania gospodarstw domowych mieszkających w miastach były nieco lepiej wyposażone w instalacje sanitarno-techniczne od gospodarstw zamieszkujących wieś, za wyjątkiem wyposażenia w gaz. Największa różnica w tym zakresie wystąpiła w przypadku ciepłej wody bieżącej (3,3 p. proc), centralnego ogrzewania (3,0 p. proc.), ustępu spłukiwanego (2,9 p. proc.) oraz łazienki (2,8 p. proc.).

Istnieje wyraźna zależność między dochodami gospodarstwa a wyposażeniem mieszkania w instalacje techniczno-sanitarne, z wyjątkiem gazu, z którego najrzadziej korzystają najbogatsze gospodarstwa. Najbardziej znacząca różnica w tym zakresie dotyczyła wyposażenia w centralne ogrzewanie (15,6 p. proc.), łazienkę (7,3 p. proc.) oraz ciepłą wodę bieżącą (7,2 p. proc.).

Różnice w poziomie wyposażenia między gospodarstwami domowymi zamieszkującymi miasto i wieś, jak również pomiędzy gospodarstwami domowymi należącymi do I i V grupy kwintylowej zmniejszyły się w porównaniu do 2015 r.

Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych

Rok 2016 jest czwartym rokiem z kolei, w którym utrzymał się wzrost odsetka gospodarstw oceniających swoją sytuację materialną jako raczej dobrą albo bardzo dobrą (33,5% gospodarstw domowych ogółem wobec 28,5% w 2015 r.) oraz obniżania się odsetka gospodarstw postrzegających ją jako raczej złą albo złą (13,0% wobec 15,7% w 2015 r.).

Wszystkie grupy społeczno-ekonomiczne oceniały w 2016 r. swoją sytuację materialną jako lepszą niż w 2015 r. Nadal najlepiej oceniały swoją sytuację materialną (bardzo dobrze lub raczej dobrze) gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek – 57,5% (w 2015 – 52,4%) oraz gospodarstwa domowe pracowników – 38,8% (w 2015 – 32,3%) i to one odnotowały największy wzrost w stosunku do roku 2015. Największy odsetek ocen złych lub raczej złych wystąpił ponownie wśród gospodarstw domowych rencistów – 32,2% (w 2015 r. – 34,3%). Należy jednak podkreślić, że sytuacja w tej grupie społeczno-ekonomicznej systematycznie poprawia się – jest to wynik o 2,1 p. proc. lepszy niż w 2015 r. i aż o 9,3 p. proc. lepszy niż w 2013 r. Z kolei najniższy odsetek ocen złych lub raczej złych wystąpił wśród gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek – 3,9%.

Miejsce zamieszkania gospodarstwa domowego różnicuje subiektywną ocenę sytuacji materialnej gospodarstw domowych. Gorzej oceniają swoją sytuację materialną gospodarstwa mieszkające na wsi niż mieszkańcy miast, a zwłaszcza tych największych miastach, o liczbie mieszkańców 500 tysięcy lub więcej. Ponad 2/5 gospodarstw domowych w największych miastach i jedynie nieco ponad 1/4 gospodarstw na wsi, uznało swoją sytuację materialną za raczej dobrą albo bardzo dobrą. Rozpiętość w ocenie pomiędzy tymi grupami gospodarstw domowych zmniejszyła się zaledwie o 0,4 p. proc. w stosunku do 2015 r. Natomiast sytuację materialną za raczej złą lub złą uznało 11,3% gospodarstw domowych zamieszkujących miasta o liczbie mieszkańców 500 tysięcy lub więcej i 13,0% na wsi – rozpiętość zmniejszyła się do 1,7 p. proc. (w 2015 r. wynosiła 2,9 p. proc.). W największych miastach wystąpił najniższy odsetek osób określających swoją sytuację materialną jako przeciętną (45,9%) – natomiast najwyższy odsetek takich wskazań wystąpił na wsi (58,9%).

Opracowanie: Wydział Badania Gospodarstw Domowych w Departamencie Badań Społecznych i Warunków Życia GUS – pod kierunkiem naczelnik Krystyny Siwiak; współpraca – Piotr Łysoń, dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia.