Polska spada w Indeksie Wolności Człowieka

Przeczytaj także: Praworządność pod ostrzałem: jak broni się państwo prawa?

Synteza:

• W najnowszej edycji Indeksu Wolności Człowieka – Human Freedom Index 2018, który obejmuje pierwszy rok rządów Prawa i Sprawiedliwości, Polska zajęła 39. miejsce na 162 kraje z wynikiem 7,81 pkt. Za większość tego spadku odpowiada pogorszenie wskaźnika wolności osobistej, w tym w dużej mierze poziomu praworządności.
• Jest to kontynuacja spadku widocznego też w poprzedniej edycji indeksu, kiedy wartość indeksu wolności w Polsce również spadła, na skutek m.in. gorszej oceny praworządności, wynikającej z pierwszych działań PiS w celu przejęcia kontroli nad Trybunałem Konstytucyjnym.
• Pomimo coraz gorszych ocen wolności człowieka w Polsce politycy partii rządzącej wypowiadali się wielokrotnie na temat wolności. Mateusz Morawiecki mówił na konwencji PiS w lutym br.: „Wolność musi być realna. Nie dajmy się omamić. Trzeba odpowiedzieć sobie na podstawowe pytania, czy wolność to zasobność, prawdziwa wolność bez poprawności politycznej, to drogi awansu dla młodych”. Jarosław Kaczyński odbierając nagrodę „Człowieka Wolności 2016” tygodnika Sieci powiedział, że "może się zdarzyć tak, że Polska pozostanie taką wyspą, że tej wolności gdzie indziej będzie coraz mniej, albo nawet zupełnie mało”, choć na koniec 2016 r. wiele krajów regionu i świata zostało ocenionych lepiej pod względem poziomu wolności niż Polska. W lutym br. Jarosław Kaczyński twierdził z kolei, że „są tacy, którzy chcą nam odebrać wolność poglądów, wolność słowa, wolność sumienia, wolność religii”, choć to za rządów PiS pogorszyła się ocena praworządności (ważny składnik indeksu wolności), wolności gospodarczej, wolności religijnej czy wolności słowa.
• Polska zajęła w Indeksie Wolności Człowieka dopiero ósme miejsce wśród krajów naszego regionu. W czołówce znalazły się Estonia, Litwa i Czechy. Te dwa pierwsze kraje miały najwyższy poziom wolności gospodarczej. Z kolei w Czechach autorzy indeksu zaobserwowali najwyższy poziom wolności osobistej.
• W czołówce najnowszej edycji Human Freedom Index znalazły się Nowa Zelandia, Szwajcaria, Hongkong, Australia, Kanada, Holandia, Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Finlandia, Norwegia i Tajwan.
• Indeks zamykają Libia, Irak, Jemen, Wenezuela i zajmująca ostatnią pozycję Syria. Nie wszystkie kraje, które słyną m.in. ze skrajnie antywolnościowego reżimu znalazły się w rankingu, z uwagi na brak wiarygodnych danych do wykorzystania, np. jak w przypadku Korei Północnej.
• Autorzy zwracają uwagę na kilka istotnych zależności. Po pierwsze, istnieje silny związek pomiędzy wolnością gospodarczą i wolnością osobistą. Po drugie, istnieje silna zależność pomiędzy ogólnym poziomem wolności i zamożnością. Średni poziom PKB wśród 25% najbardziej wolnych krajów przekracza 39 tys. dolarów, a w krajach najmniej wolnych to tylko ok. 12 tys. dolarów. Po trzecie, istnieje silna korelacja pomiędzy wolnością a indeksem mierzącym jakość demokracji.

Polska w Indeksie Wolności Człowieka

W najnowszej edycji Indeksu Wolności Człowieka – Human Freedom Index 20181, który obejmuje pierwszy rok rządów Prawa i Sprawiedliwości, Polska zajęła 39. miejsce na 162 kraje z wynikiem 7,81 pkt. W porównaniu z poprzednią edycją to spadek o trzy pozycje. Jednocześnie Polska znalazła się wśród krajów, w których w ciągu jednego roku miał miejsce jeden z największych spadków wartości indeksu – o 0,18 pkt. Większy spadek zaobserwowano tylko na Seszelach (0,24), w Surinamie (0,23) i Turcji (0,19). Za ¾ tego spadku odpowiada pogorszenie wskaźnika wolności osobistej, w tym w dużej mierze poziomu praworządności.

Jest to kontynuacja spadku, który rozpoczął się rok wcześniej. Warto zwrócić uwagę, że także wtedy pogorszyła się ocena praworządności. Choć większość danych do poprzedniej edycji indeksu (Human Freedom Index 2017) pochodziła z końca 2015 r. to akurat poziom praworządności wynikał m.in. z badań z 2016 r. przeprowadzonych w ramach World Justice Project (Rule of Law Index) i z ankiet z lat 2015-16 zrealizowanych przez World Economic Forum (Global Competitiveness Report). Pokazuje to, że do spadku w tym obszarze przyczyniły się pierwsze zmiany osłabiające praworządność w Polsce, forsowane już wtedy przez PiS, w tym te związane z przejmowaniem przez partię rządzącą kontroli nad Trybunałem Konstytucyjnym. Ponadto, pomiędzy edycją 2014 a 2015 zmieniono kilka rzeczy w metodologii rankingu, które także przyczyniły się do mniejszej liczby punktów dla Polski.

W najnowszej edycji Indeksu Wolności Człowieka poziom praworządności, zarówno w obszarze wolności osobistej, jak i wolności gospodarczej (oceniany w ramach składowej „System prawny i ochrona praw własności”) miał największy wpływ na pogorszenie oceny Polski. Warto też zwrócić uwagę na pogorszenie oceny wolności religijnej (więcej o samej składowej w następnych częściach tej publikacji – w tym miejscu warto zwrócić uwagę, że wolność religijna to także wolność od narzucania przez instytucje państwa jakiejkolwiek konkretnej religii). Dane do tej składowej pochodzą z Pew Research Center (badanie Global Restrictions on Religion), a spadek może wynikać z pogorszenia oceny rozdziału państwa od kościoła i uprzywilejowanego traktowania jednej religii w Polsce. Negatywny wpływ na finalną wartość Indeksu Wolności Człowieka miała też rosnąca obecność państwa w gospodarce w pierwszych kilkunastu miesiącach rządów Prawa i Sprawiedliwości. Gorzej oceniono także różne miary wolności słowa i wyrażania opinii i tylko z powodu jednorazowego zdarzenia, związanego z zabójstwem dziennikarza w Mławie w czerwcu 2015 r., nie doszło do pogorszenia tej składowej w indeksie (zob. tabela poniżej).

Finalna ocena Polski w Indeksie Wolności Człowieka klasyfikuje Polskę dopiero na ósmym miejscu wśród krajów naszego regionu. W czołówce znalazły się Estonia, Litwa i Czechy. Te dwa pierwsze kraje miały najwyższy poziom wolności gospodarczej. Z kolei w Czechach autorzy indeksu zaobserwowali najwyższy poziom wolności osobistej.

Najwyższy i najniższy poziom wolności na świecie

Poziom wolności na świecie w ostatniej edycji Indeksu Wolności Człowieka zmalał nieznacznie względem 2015 r. – o 0,01 pkt. Wartość indeksu poprawiła się w 63 krajach, a pogorszyła w 87, w tym w Polsce. Jeśli porównamy aktualne wyniki indeksu z pierwszym rokiem dla którego dostępne są dane (2008) to spadek globalnego poziomu wolności okazuje się nieco większy (-0,06).

W przypadku rankingów warto zwrócić uwagę na kraje w czołówce, jako inspirację, oraz kraje znajdujące się na końcu rankingu, jako ostrzeżenie. W najnowszej edycji najwyższy poziom wolności człowieka zaobserwowano w Nowej Zelandii, Szwajcarii, Hongkongu, Australii, Kanadzie, Holandii, Danii, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Norwegii i na Tajwanie.

Indeks zamykają Libia, Irak, Jemen, Wenezuela i zajmująca ostatnią pozycję Syria. Nie wszystkie kraje, które słyną m.in. ze skrajnie antywolnościowego reżimu znalazły się w rankingu, z uwagi na brak wiarygodnych danych do wykorzystania, np. jak w przypadku Korei Północnej.

Warto też przyjrzeć się poziomowi wolności w krajach Unii Europejskiej. Polska wypadła tutaj słabo i w najnowszej edycji Indeksu Wolności Człowieka zajęła zaledwie czwarte miejsce od końca. Czołowe pozycje należały do Danii, Holandii i Irlandii, a najgorzej wypadła Grecja. Holandia, Dania i Szwecja to także kraje z najwyższym poziomem wolności osobistej. Słabo po tym względem prezentują się kraje naszego regionu, w tym Polska, oraz Grecja. Z kolei kilka krajów z Europy Środkowo Wschodniej charakteryzuje wysoki poziom wolności gospodarczej. Pod tym względem w czołówce poza Irlandią i Wielką Brytanią znajdują się Estonia i Litwa. Z kolei poza państwami naszego regionu, w tym ponownie Polską, oraz Grecją niski poziom wolności gospodarczej w UE zaobserwowano m.in. we Francji i Włoszech.

Autorzy indeksu zachęcają do wykorzystywania zebranych przez nich danych do dalszych badań. Zwracają też uwagę na kilka istotnych zależności. Po pierwsze, istnieje silny związek pomiędzy wolnością gospodarczą i wolnością osobistą. Są też oczywiście pewne wyjątki, takie jak Singapur czy niektóre posiadające bogate zasoby ropy kraje arabskie (wysoki poziom wolności gospodarczej i dużo niższy wolności osobistych), czy Argentyna (wysoki poziom wolności osobistej i dużo niższy poziom wolności gospodarczej). Po drugie, istnieje silna zależność pomiędzy ogólnym poziomem wolności i zamożnością. Średni poziom PKB wśród 25% najbardziej wolnych krajów przekracza 39 tys. dolarów, a w krajach najmniej wolnych to tylko ok. 12 tys. dolarów. W tej drugiej grupie krajów zamieszkuje ok. 42% światowej populacji, stąd tak ważne jest wzrost ich wolności i zamożności. Po trzecie, istnieje silna korelacja pomiędzy wolnością a indeksem mierzącym jakość demokracji.

Jak powstaje Indeks Wolności Człowieka?

Indeks Wolności Człowieka powstaje dzięki współpracy kilku organizacji – Cato Institute (USA), Fraser Institute (Kanada), Liberales Institut – think tanku powołanego przez Friedrich Naumann Foundation (Niemcy), przy wsparciu tworzenia indeksu przez Visio Institute (Słowenia) i The Institute of Economic Analysis (Rosja).

Indeks złożony jest z 79 składowych podzielonych na dwa główne obszary – wolność gospodarcza i wolność osobista. Ocena wolności gospodarczej zależy od ocen w pięciu głównych kategoriach:

• Udział państwa w gospodarce
• System prawny i ochrona praw własności
• Jakość polityki pieniężnej
• Wolność handlu międzynarodowego
• Regulacje handlu międzynarodowego, rynku pracy i prowadzenia działalności gospodarczej

Z kolei wolność osobista analizowana jest pod kątem siedmiu składowych:

• Praworządność
• Bezpieczeństwo osobiste
• Wolność poruszania się
• Wolność religijna
• Wolność zgromadzeń i zrzeszania się
• Wolność słowa i wyrażania opinii
• Wolność w zakresie tożsamości i zawierania związków

Dane wykorzystane przy konstrukcji 79 składowych pochodzą z wielu innych baz danych, rankingów i indeksów. Do pomiaru wolności gospodarczej wykorzystywany jest Indeks Wolności Gospodarczej przygotowywany przez kanadyjski Fraser Institute.

W ostatniej edycji rankingu, biorącym pod uwagę wszystkie powyższe obszary, zmierzono poziom wolności w 162 krajach. Autorzy zebrali też dane dotyczące wolności od 2008 r., co pozwala na analizę zmiany wartości indeksu w czasie.

Autorom Indeksu Wolności Człowieka przyświecają dwa główne cele. Po pierwsze, stworzenie jak najszerszej bazy porównawczej poziomu wolności na świecie. Po drugie, umożliwienie innym badaczom wykorzystywania indeksu do analizy zależności pomiędzy wolnością oraz innymi zjawiskami gospodarczymi i społecznymi.

W pierwszej części raportu podsumowującego indeks jego twórcy przypominają też, czym jest i jak należy rozumieć wolność. Nawiązują do słów angielskiego filozofa Johna Locka, który pisał, że wolność oznacza, że jednostka nie jest „zależna od arbitralnej woli innych osób, ale swobodnie podąża za własną wolą”8. Autorzy indeksu podkreślają, że wolność powinna być rozumiana jako prawo do prowadzenia życia wedle naszego własnego uznania, dopóki nie naruszamy wolności innych osób.

Twórcy indeksu przypominają też, że wolność w polityce należy rozumieć szerzej niż tylko samo istnienie demokracji. Ważną rolę we wzmacnianiu wolności jednostki odgrywają instytucje, które ograniczają władzę, umożliwiają jej kontrolę czy chronią prawa mniejszości przed ich naruszaniem na skutek woli większości.

Twórcy indeksu nie bez powodu łączą dwa obszary wolności jednostki (gospodarczy i osobisty), przypominając, że ograniczanie wolności gospodarczej może być wykorzystywane jako forma uzależnienia jednostki od państwa czy, w skrajnej postaci, represji. Gdy bowiem wolność gospodarcza jest silnie ograniczona państwo ma silny wpływ na to, gdzie pracujemy, do jakich zawodów mamy dostęp, jakie wynagrodzenie otrzymujemy, czy awansujemy, gdzie mieszkamy i czy jesteśmy w stanie zapewnić byt rodzinie.